گشت و گذاری در هوای حکیم توس و آرامگاهش
دانشنامه تخصصی و پایگاه خبری موج شهر در راستای رسالت خود به معرفی ابوالقاسم فردوسی حکیم و شاعر ایرانی با موضوع گشت و گذاری در هوای حکیم توس و آرامگاهش می پردازد.
ابوالقاسم فردوسی طوسی در ۳۲۹ هجری قمری متولد شده و در تاریخ ۴۱۶ هجری قمری درگذشته است، وی ملقب به حکیم سخن و حکیم طوس و شاعر حماسه سرای ایرانی و نگارنده شاهنامه است. بسیاری فردوسی را بزرگترین سراینده به زبان فارسی می‌دانند که از شهرت جهانی برخورد بوده و قدم‌های مهم و تاثیرگذاری برداشته است. در این یادداشت گشت و گذاری در هوای حکیم توس و آرامگاهش خواهیم داشت.
حفظ شعر و ادب پارسی توسط فردوسی
شاید بتوان به آسانی فردوسی توسی را از برجسته ترین شعرایی دانست که با وجود تمام ملالت‌ها و سختی‌هایی که به واسطه شیعه مذهب بودن و اصرارش بر حفظ شعر و ادب پارسی بر او تحمیل شد، از مسیری که انتخاب کرده بود؛ منحرف نشد. سخت گیری‌ها بر او نیز تنها به زمان حیات او محدود نیست و پس از مرگ نیز واعظ شهر پیکر او را به دلیل شیعه مذهب بودنش به قبرستان راه نداد و همین موضع سبب شد، وی را در ملک شخصی خود واقع در تابران توس که آن روزا دروازه رزان نام داشت، دفن کنند.
مقبره و آرامگاه وی در حال حاضر یکی از جاذبه های گردشگری برای علاقمندان در اطراف شهر مشهد است که به لحاظ تقسیمات شهری در محدوده منطقه 12 شهری با نام محدوده منفصل توس قرار دارد. محدوده ای که شهرداری مشهد در جهت توسعه و حفظ آن گام های بسیاری برداشته است. آرامگاه فردوسی تا مشهد حدوداً ۳۳ کیلومتر فاصله دارد و در ۴۳ کیلومتری از حرم مطهر امام رضا واقع شده است.
تاریخچه ایجاد مقبره فردوسی
ارسلان جاذب یکی از حکام غزنوی شیفته این شاعر بزرگ بود و نخستین مقبره را وی برای او ساخت که در مقدمه شاهنامه بایسنقری به آن اشاره شده است. این مقبره تا سده 7 ق پابرجا بود. پس از آن در زمان پادشاهی عادل غازان، امیر ایسن قُتلُغ عمارتی بر سر تربت فردوسی و خانقاهی متّصل به مرقد او بنا کرد. اما بار دیگر عداوت عبیدالله خان ازبک با شیعیان منجر به تخریب این آرامگاه شد.
آرامگاه فردوسی در زمان حاکمان قاجار
پس از آن در دوره قاجار، آصف‌الدولۀ شیرازی والی خراسان به دستور ناصرالدین شاه مامور شناسایی محل قبر فردوسی شد. او با راهنمایی چند فرانسوی موفّق به شناسایی محل مزار شد و برای احداث عمارتی درخور به‌طور موقّت دو اتاق بر بالای قبر ساخت؛ اما پس از مدتی از حکومت خراسان کنار گذاشته شد و اقدامات او ناتمام ماند.
میرزا عبدالوهاب طرح بنا و ترتیب عمارت مقبره را به مرحوم محمودخان ملک‌الشعراء ارجاع داد و او هم این سنگ را به انشای خود و خط «میرزا غلامرضا خوشنویس» تهیه کرد اما مرگ آصف الدوله باعث شد کار به نتیجه نرسد.
بی توجهی به تمامی این بی مهری‌ها که ریشه آن درشیعه مذهب بودن فردوسی است، خود بی مهری بزرگ‌تری محسوب می‌شود، چرا که پس از ان نیز تنها به وجه ملی گرا بودن او توجه شده و آرامگاه کنونی وی نیز با چنین نگاهی ساخته شده است. زمزمه‌های احداث این بنا در زمانی زده شد که افکار ملی گرایانه در فضای کشور پررنگ بود.
نخستین زمزمه‌ها برای احداث بنا در دوران معاصر، حوالی سال‌های 1299 از روشنفکرانی چون ملک الشعرای بهار شنیده شد. در واقع در حوالی سال‌های آغازین حکومت پهلوی و با شدت گرفتن احساسات ملی گرایانه موضوع احداث بنایی بر روی مقبره مورد توجه قرار گرفت. هرچند برگزاری مراسم بزرگداشت فردوسی پیش از سلطنت رضاشاه نیز مورد توجه گروهی از ناسیونالیست‌های ایرانی قرار داشت.
کیخسرو شاهرخ که در آن زمان نماینده مجلس شورای ملی بود،مامور شد تا محل دقیق دفن فردوسی که در باغی با مالکیت «حاج میرزا محمدعلی قائم مقام التولیه» بود را پیدا کند. باغ به مساحت بیست و سه هزار مترمربع ازسوی حاج میرزا محمدعلی برای ساخت آرامگاه به رضاشاه پیشکش، و ازسوی رضاشاه به انجمن اهدا شد. افزون بر این، هفت هزار متر از زمین‌های پیرامون باغ ازسوی حسین ملک به انجمن واگذار شد و مساحت مجموعه به سی هزار متر رسید.
طرح اولیه بنای آرامگاه فردوسی از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد تهیه شد.طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات ساخت طرح آغاز شد اما با اجرای سکوی اولیه، عملیات متوقف شد .
نهایتا طراحی بنای آرامگاه فردوسی به “آندره گدار” فرانسوی واگذار شد. که طرح وی بنایی هرمی شکل شبیه اهرام مصر بر روی سکوی ساخته شده پیشین بود. فروغی و تنی چند از ادبای ایران با این طرح، مخالفت کردند.
از سوی دیگر نیز ارنست هرتسفلد آلمانی که در کشفیات باستان‌شناسی ایران فعالیت مستقیم داشت و از اعضای افتخاری انجمن آثار ملی بود، معتقد داشت که بنای آرامگاه باید به سبک معماری سلجوقی و مشابه گنبد هارونیه در نزدیکی باغ آرامگاه باشد، اما تیمورتاش عقیده داشت که چون فردوسی مانند کورش خدمات فراوانی به ایران کرده و فرهنگ ما را عمر دوباره بخشیده، آرامگاه او باید شبیه آرامگاه کورش در پاسارگاد باشد. به‌هرحال هرتسفلد و گدار و کریم طاهرزاده در تهیۀ نقشه و اجرا و نظارت همکاری کردند.
طرح گدار با اعمال تغییراتی اجرا شد اما به دلایل بسیار از جمله مقاومت انجمن آثار ملی به ریاست فروغی و به‌رغم حمایت تیمورتاش از این طرح، ساخته‌های آندره گدار تخریب شد. پس از آن مجددا طرح به بهزاد محوّل و طرح دوم وی پذیرفته شد و در 1307ه.ش به تصویب اعضای انجمن رسید. بنای آرامگاه سرانجام پس از هشت سال در مهر ماه 1313ه.ش مصادف با جشن‌های هزاره فردوسی به اتمام رسید. اما این بنا به سبب رعایت‌نشدن محاسبات فنّی استحکام کافی نداشت و به‌تدریج با گذشت زمان نشست کرد و انجمن در سال 1343ه.ش به مرمّت و ساخت دوبارۀ بنا با تأکید بر حفظ کلیّت نما اقدام کرد در 1347 به پایان رسید و سرانجام در روز دهم اردیبهشت این سال آرامگاه با نظارت مهندس سیحون، نوسازی‌شده و گشایش یافت.
مهندس سیحون در کنار بازسازی بنای آرامگاه، باغ آرامگاه فردوسی را هم بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه سازی و تعبیه آب نماهای متعدد و جوی های آب پیوسته و گسسته در فضای باغ محوطه سازی کرد.
به اهتمام مرحوم سیحون برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمانهای مسکونی هم برای کارکنان و بخشهای اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی ایجاد شد.
در سال های پس از انقلاب اسلامی شاید بتوان مهم ترین اتفاق را سفر رهبری به این مجموعه دانست. رهبر انقلاب در حاشیه زیارت حرم مطهر امام رضا و سفر به مشهد در تیر ماه سال ۷۵ به بازدید از آرامگاه فردوسی و شهر تاریخی توس پرداختند و در دفتر یادبود مقبره حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر نامدار ایرانی یادداشتی مرقوم کردند.این مرقومه سندی شد برای توسعه و حفظ این ارامگاه.
در چند سال اخیر بازسازی فضای بیرونی آرامگاه مورد توجه قرار گرفته‌است. در همین راستا بازآفرینی جلوخان با پیگیری‌های شهرداری و شورای پنجم شهر مشهد در اردیبهشت سال ۱۳۹۷ آغاز و در ۱۹ تیرماه ۱۳۹۹ توسط شهردار وقت مشهد افتتاح شد. کماکان پرداخت به محدوده توس در اولویت برنامه‌های شورای اسلامی شهر و مدیریت شهری مشهد قرار داشته و با پیوستن این منطقه به محدوده شهری، خدمات متنوع شهری در حال ارائه به شهروندان و همسایگان حکیم فردوسی است.
معماری بیرونی بنای آرامگاه فردوسی
ساختار کلی بیرونی بنا چهارگوش یا مکعبی است و مساحت آن نیز ۱۰۴۳ متر مربع است. در هر سوی بنا می‌توانید پلکان‌هایی را ببینید که در بالای آن‌ها و در ارتفاع ۱۸ متری، بنای آرامگاه فردوسی روی سکویی خودنمایی می‌کند.
جالب است بدانید که بنای اصلی از ۷ مکعب کوچک‌تر ساخته شده که همگی به ترتیب روی هم قرار گرفته‌اند. در هر وجه بنا، سروده‌هایی از شاهنامه حکاکی شده است که همه آن‌ها ۱۲ بیتی‌اند. در دو طرف کتیبه‌ها می‌توانید ستون‌هایی را ببینید که به سبک هخامنشی ساخته شده است. ازطرفی در هر کنج نیز یک ستون قرار گرفته است و در نتیجه تعداد ستون‌های بنای اصلی به ۱۲ می‌رسد.
در محوطه می‌توانید مجسمه فردوسی را ببیند که توسط ابوالحسن صدیقی در ایتالیا ساخته شده و سپس به آرامگاه منتقل شده است.
معماری درونی بنای آرامگاه فردوسی
ورودی اصلی در قسمت غربی بنا قرار دارد و در زیرزمین می‌توانید مدفن حکیم ابولقاسم فردوسی را ببینید. ابعاد زیرزمین ۳۰ متر در ۳۰ متر است و گودی آن نیز حدود ۵ متر است. روی دیوار پلکان‌ها ۶ نقش برجسته وجود دارد که روی آن‌ها ۶ روایت از شاهنامه نقش بسته است.
سنگ قبر از جنس مرمر است و ابعاد آن ۹۰ سانتی‌متر در ۱.۵۴ متر است. دورتادور محل دفن، ۲۰ ستون قرار گرفته که بلندی آن‌ها ۴.۶۰ متر است..
در حال حاضر در بخش تالار آرامگاه تندیس‌هایی از داستان‌های شاهنامه قرار دارد که همگی ساخته دست فریدون صدیقی است.بنای فعلی آرامگاه در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۱۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
ثبت دیدگاه