بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر
به گزارش جناب آقای مجتبی سلامیان کارشناس و خبرنگار دانشنامه تخصصی و پایگاه خبری موج شهر به موضوع؛ سلسله نشست های تخصصی با عنوان بررسی خطر سیلاب در مشهد به همت پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن در دو جلسه در تاریخ‌های 12 و 19 خرداد و با حضور اساتید معتبر دانشگاهی، برخی مدیران و مسئولان شهری، معاون دادستان، فعالین محیط‌زیست، دغدغه‌مندان و خبرنگاران برگزار گردید، می پردازد.
اردیبهشتی که برای مشهد بهشتی تمام نشد، این روزها بعد از گذشت یک ماه از سیل مشهد زوایای پنهانی از این رخداد، عوامل تشدید و خسارت‌های این سیل آشکارشده است.
در این بسته خبری به تاریخچه سیل‌های مهیب در مشهد، میزان خسارات جانی و مالی سیل اخیر، عوامل و رخدادهایی که باعث افزایش میزان خسارات شده، احتمال رخداد دوباره‌ی این پدیده در سال‌های آینده را بررسی و مجموعه اقدامات ابتدایی را برای آمادگی برای بحران‌های آتی شهرها ارائه خواهیم داد.
تاریخچه وقوع سیل در مشهد
بر اساس منابع تاریخی، آرشیو‌های ملی و محلی، مطبوعات و خبرنگاری‌های معتبر، وب‌سایت‌های خبری و گزارش‌های سازمان مدیریت بحران برخی از سیل‌های ویرانگر مشهد در قرن اخیر عبارت‌اند از:
- سال 1318 با بیش از 200 قربانی
- سال 1329
- سال 1337 با بیش از 150 قربانی
- سال 1342
- سال 1364 با حداقل 100 قربانی
- سال 1371 با 25 قربانی
- سال 1380 با حدود 80 قربانی
- سال 1395 با حدود 30 قربانی
- سال 1402 با بیش از 15 قربانی
البته این آمار قطعی نیست و اکثرا بر اساس اعلام منابعی که یاد شد بوده‌است.
خسارات سیل اردیبهشت‌ماه
بر اساس آخرین آمار متأسفانه در سیل اخیر حداقل 8 نفر تلفات داشته که 3 مورد مربوط به کوچه سپاه 69، 2 مورد مربوط به پل انقلاب و بقیه مربوط به مجموعه شهرستان مشهد می‌باشند.
بر اساس گزارش‌ها مسئولین و مدیران شهری در سایت‌های خبری گوناگون درباره خسارات واردشده تاکنون و بر اساس گزارش‌ها به 250 خودرو، بیش از 460 واحد مسکونی، 38 واحد صنفی و تجاری خسارت واردشده.
همچنین بر اساس صحبت‌های “جعفر شهامت” مدیرکل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای خراسان رضوی به بخش پل‌ها و ابنیه فنی در سطح استان معادل 105 میلیارد تومان خسارت برآورد شده است.
در بخش کشاورزی نیز بر اساس آخرین برآوردها به گفته “فرهاد فرخ منش” رئیس اداره مدیریت بحران و کاهش مخاطرات کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی عددی بیش از 5 هزار میلیارد تومان به بخش کشاورزی در سطح استان خسارت واردشده است که به تفکیک 70 درصد باغات و زراعت استان به‌اضافه ۱۰ درصد دامداری، ۱۰ درصد قنوات و ۱۰ درصد تأسیسات دچار خسارت شده‌اند.
علل وقوع سیل در شهر مشهد
درباره علل وقوع این سیل موارد بسیاری بازگو شده است که رایج‌ترین موردی که درباره کوی سیدی شنیده‌شده دیواری کشی نهاد و نهادهایی برای مشخص کردن حدود چندین هکتار از اراضی تحت نظرشان بوده است. این‌یک گزاره کاملاً درست نیست. این دیوارکشی ها عامل سیل نبوده‌اند و درواقع این دیوارکشی و پاسخگو نبودن زه‌کش محدوده متأسفانه تنها عامل خسارت و بیشتر جان باختگان در کوی سیدی بوده‌اند.
برای آشکار شدن دلایل این سیل پای صحبت و نشست تخصصی تحت عنوان “بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر” که به همت پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن در دو جلسه در تاریخ‌های 12 و 19 خرداد و با حضور اساتید معتبر دانشگاهی، برخی مدیران و مسئولان شهری، معاون دادستان، فعالین محیط‌زیست، دغدغه‌مندان و خبرنگاران برگزار شد نشستیم و به‌صورت خلاصه عواملی که باعث افزایش این رخداد شده را معرفی میکنیم.
جناب آقای دکتر قیامی “نماینده شرکت مشاور در حوزه ارزیابی ریسک سیلاب مشهد”:
علل هیدرولیکی، تغییر کاربری غیراصولی، وجود خط القعرهای متعدد در حوزه آبریز جنوبی، آسفالته بودن معابر و درنتیجه نفوذپذیری بسیار پایین روان آب‌ها در محدوده موردنظر را از عوامل اصلی این رخداد برشمرد. وی همچنین دور بازگشت این سیلاب را ۲۰۰ ساله عنوان نمود!
جناب آقای دکتر مغربی “متخصص حوزه سازه‌های عمرانی و عضو هیئت‌علمی گروه عمران دانشگاه فردوسی”:
قسمت‌های داخلی و مرفه نشین کال‌ها در اختیار روان آب‌ها بود و حتی در مواردی با نصف ظرفیت این سیلاب را عبور داد، مناطق حاشیه شهر و کم برخوردار بیشترین آسیب را دیدند. مسدود بودن گلوگاه‌های پرخطر عامل اصلی این تلفات بود. دامنه جنوبی مشهد منطقه پرخطری ازلحاظ هیدرولوژیکی است.
جناب آقای دکتر دستورانی “متخصص در حوزه هیدرولوژی و مدل‌سازی سیلاب و عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی”:
درباره میزان بارش و خسارت‌ها زیاد صحبت شد اما هیچ توجهی به ظرفیت‌های هدایت روان آب‌ها نشد. بیشتر مواقع عواملی که باعث تشدید سیل می‌شوند از عواملی که باعث ایجاد سیل می‌شود اثرگذارتر است.
وی از بین بردن پوشش گیاهی در بستر کال و مسیل‌ها، دخل و تصرف غیر مجار در مسیر آبراهه‌ها، برداشت بی‌قاعده شن و ماسه در بستر مسیل‌ها و رودخانه‌ها و طراحی نامناسب مسیل‌ها و کال‌ها را از عوامل اصلی تشدید خسارت سیل در مشهد برشمرد.
بر اساس آمار و اطلاعات اداره هواشناسی و اداره آب منطقه‌ای هسته بارش (بارشی که منجر به خسارت شد) 28 میلی‌متر بوده است عدد 38 میلی‌متری برای سیل عنوان‌شده بارش در بازه 24 ساعت را نشان می‌دهد.
تصویر شماره (1) نشست تخصصی بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر
همچنین وی دلیل خسارت‌های سپاه 69 را در حلقه آخر عواملی که یاد شد، دیوار زمین مجاور را به‌عنوانی سدی غیر پایدار که مقدار زیادی روان آب پشت آن جمع و به‌یک‌باره رهاشده بود به‌عنوان عامل خسارت (نه وقوع سیل) معرفی کرد. ایشان به محل قرارگیری کوچه سپاه 69 دقیقاً بر روی گودی مسیر کال اشاره کرد.
ایشان درباره خسارات سیل در میدان انقلاب نیز از بین بردن پوشش طبیعی حوزه آبخیز و آسفالت نمودن مسیرها را عامل اصلی این اتفاق دانستند و اضافه کردند:
شهرها لکه‌هایی در حوزههای آبخیز هستند و حاشیه‌های شهر تحت تأثیر بالادست و ارتفاعات معرفی کرده و اشاره داشتند که به حوزههای بالادست باید توجه بیشتری داشته باشیم. از بین بردن پوشش گیاهی و خاک حوزه آبخیز در ارتفاعات موجب سرعت گرفتن روان آب‌ها می‌شود.
ایشان در مورد جوابگویی کانال‌های بالادست پل انقلاب تردیدهایی داشته و به استناد عکسی که دو روز بعد از وقوع حادثه گرفته بودند نشان دادند در حلقه انتهایی این رخداد و با دخالت انسانی همین کال به دلیل بی‌تدبیری، عدم توجه به خطرات مسدود کردن کال برای انجام عملیات ساختمانی در روز سیل تقریباً مسدود بوده و سرریز آب به پل انقلاب رفته و آن خسارات را وارد کرده است.
وی با اشاره به سیل اخیر مشهد آن را سیل انسان‌ساز عنوان نمود و گفت: بارش شدید بوده اما حجم روان آب زیاد نبوده و اگر این تخریب طبیعت صورت نمی‌گرفت و مدیریت صحیح انجام می‌شد حادثه‌ای اتفاق نمی‌افتاد.
جناب آقای موحدیان “رئیس شورای شهر مشهد”:
وی تجاوز به بستر و حریم رودخانه را نکوهش کرد و گفت رودخانه خانه رود است و رودخانه مسیر خودش را باز می‌کند. وی درباره اتفاقات در سپاه 69 اضافه ندیدن و در نظر گرفتن کال اصلی را عامل حادثه برشمرد. ایشان با تأکید بر اینکه کال‌ها باید احیا شوند از معاون دادستان در پیشگیری از وقوع جرم تقاضای کمک و همکاری در رفع چنین معضلات و معارضاتی نمود.
دکتر مساعدی “متخصص در حوزه هیدرولوژی آب و عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی”:
سیل طبیعی بود اما تلفات غیرطبیعی بود، ایشان نیز بر انسان‌ساز بودن این سیل تأکید داشت. وی غلبه بر طبیعت به پشتوانه تکنولوژی، آمار و محاسبات را امری محال دانست. در آینده باید منتظر باران‌های سیل‌آساتر و خشک‌سالی‌های شدیدتر براثر تأثیرات تغییرات اقلیمی باشیم.
جناب آقای شریعت یار “معاون دادستان در بخش پیشگیری از وقوع جرم و حقوق عامه”:
وی با تأکید در بررسی در نتایج و خسارت این سیلاب اصل آگاهی دادن به مردم را ضروری برشمرد. درباره خسارات سپاه 69 ارگانی که دیوار را کشیده باید تمهیدات لازم را برای عبور سیلاب را در نظر می‌گرفته. وی تأکید کرد طبیعت با زبان خودش با ما صحبت کرد و ضعف‌ها را نشان داد باید درصدد رفع این ضعف‌ها باشیم.
ایشان آمادگی، پیش‌بینی و پیشگیری را 3 عامل برای مقابله باتجربه‌های آینده معرفی کرد.
تصویر شماره (2) نشست تخصصی بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر
در جلسه دوم این سلسله نشست مباحث بدین‌صورت ادامه پیدا کرد:
سرکار خانم دکتر زرین “اقلیم‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی”:
ایشان نیز علت جاری شدن سیل را از دیدگاه اقلیم‌شناسی بارندگی 38 میلی‌متری در مدت‌زمان یک ساعت معرفی کرد. وی همچنین با ارائه تصاویری از ماهواره Sentinel درباره کاربری اراضی محدوده‌های ارتفاعات جنوبی مشهد و محدوده سیدی مشهد در دو سال 1395 و 1402 تغییرات اراضی به‌صورت تصویری به نمایش گذاشته و اضافه کردند:
از بین رفتن محدوده‌هایی که دارای بازه زمانی مشابه دارای پوشش سبز بوده و به خاطر ساخت‌وساز از بین رفته یا نابودی درختچه‌ها و پوشش گیاهی بومی منطقه که نه‌تنها به خاطر دخالت انسانی بلکه به خاطر شدت خشک‌سالی سال 1400 و 1401 که بر آن‌ها اثرگذار بوده را عامل شدت یافت سیلاب در این مناطق بیان کردند. ایشان این ساخت‌وسازها را عاملی برای جلوگیری از نفوذپذیری آب به زمین در محدوده‌های اشاره‌شده معرفی نمودند.
وی در ادامه با به اهمیت شمردن تغییرات اقلیمی و لزوم آمادگی برای مقابله با آثار این تغییرات به جای خالی برنامه اقدام تغییر اقلیم را در سطوح برنامه‌ریزی آمایش سرزمین اشاره نمودند.
وی با اشاره به بریده‌ای خراسان که با مطالعات پیش‌بینی تغییرات اقلیمی که بر اساس 3 شاخص خشک‌سالی، تعداد رخداد امواج گرمایی و روزهای همراه با بارش سنگین در یک پایان‌نامه در سال 2021 میلادی و تحت نظر ایشان انجام‌شده اشاره داشتند:
بر اساس پیش‌بینی‌ها انتظار برای افزایش 67 درصدی میانگین بارش نسبت به دوره‌های مشابه گذشته و به دنبال آن وقوع سیلاب‌های مشابه در سال‌های آتی، افزایش 83 درصدی احتمال وقوع خشک‌سالی، 94 درصد به بزرگی امواج گرمایی و در آخر 100 درصد به طول مدت و فراوانی این امواج در 4 سال آینده مورد انتظار است.
تصویر شماره (3) نشست تخصصی بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر
جناب آقای دکتر علیزاده” مدیر دفتر توسعه و تسهیلگری محلات سیدی، قائم، خلج و المهدی”:
به‌عنوان یک مقام مسئول محلی ایشان تعارض بر سر مالکیت زمین‌ها بین ارگان‌ها و سازمان‌های مختلف را عاملی ماقبل از تمام دلایل این خسارات برشمرد. همچنین عاری بودن ارتفاعات این منطقه را از پوشش گیاهی بومی منطقه، مسدود شدن مسیر آب در مسیل‌ها (از قبیل ساخت‌وسازهای غیرمجاز و غیراصولی، تجاوز به حریم مسیل‌ها و خیابان‌کشی‌ها) و خالی ماندن تشتک‌هایی که برای کاشت نهال در ارتفاعات بلاتکلیف مانده را عواملی بر تشدید خیارات دانست.
ایشان با اشاره به اهمیت طرح ساماندهی کال خلج (که در حال حاضر بقایای کمی از آن باقی‌مانده) و از دستور کار خارج شدن آن به‌ضرورت اجرای طرح مطالعاتی ارتفاعات خلج پرداخت.
نوع بستر ارتفاعات مشرف‌به کوی سیدی از دید ایشان به‌صورت طبیعی سنگلاخی معرفی و ادامه داد با هر نوع و مقدار بارندگی، منطقه مستعد جاری شدن سیلاب و روان آب خواهد بود.
ایشان نقش مشارکت مردمی و نهادهای محلی از قبیل بسیج، مساجد و ساکنین محله در رفع‌ورجوع کردن آثار شدید اولیه سیل را بسیار پررنگ معرفی گرد.
همچنین با اشاره به صحبت‌هایی که با یکی از مسئولین آستان قدس رضوی داشته اشاره کرد:
آستان قدس استشهادنامه محلی دارد که کشیدن دیوار خواست مردم محلی برای رفع آفات اجتماعی و از بین بردن کانون‌های بزهکاری و مقابله با تخلیه نخاله‌های ساختمانی بوده اما از دید خبرنگار عدم توجه به منافذ و دریچه‌هایی برای عبور سیلاب احتمالی با توجه به توپوگرافی محدوده غیرقابل می‌داند.
ایشان در انتها دلیل شکست یا حداقل نرسیدن به نتایج مورد انتظار در بسیاری از پروژه‌های شهری در سطح محلات کم برخوردار و حاشیه‌ای شهر مشهد را ناشی از دور بودن از بطن این جوامع و عدم اشراف و شناسایی نیازهای اساسی از جانب طراح یا مشاور دانست.
در ادامه خانم تقی زاده “نماینده و عضو هیئت‌مدیره شبکه سمن‌های محیط‌زیستی استان” بدین‌صورت وارد بحث شد:
ایشان از دید محیط زیستی خود دغدغه‌های خود را معرفی و اضافه کرد کشیده شدن شهر مشهد از دشت‌ها به سمت ارتفاعات و بالا بردن دسترسی در این مناطق عاملی مؤثر بر از بین بردن آبخوان‌های طبیعی شهر دانسته و با اشاره به اصل 50 قانون اساسی خواستار دیده شدن مبحث توسعه پایدار و ارزیابی‌های محیط‌زیستی برای پروژه‌های شهری بود.
دکتر مفیدی “اقلیم‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی” بدین‌صورت وارد بحث شد:
ایشان مشکلات محیطی و اقلیمی را نه در حد خطر بلکه در مرحله بحران قلمداد کرده در مورد سیلاب مشهد اضافه کرد که با توجه به 4 مورد شوک بارانی در اردیبهشت‌ماه و اشباع خاک و زمین از آب رخ دادن سیل کاملاً منطقی و قابل‌انتظار بوده است.
ایشان سبک برخورد با مقوله تغییرات اقلیم و خطرات ناشی از آن را ضعیف دانست و خواستار تغییر در سیاست‌ها و اهمیت دادن به این موضوع در سبک مدیریتی شهرها و در کنار آن همراه کردن مردم از طریق آگاهی بخشی و دغدغه مندی را رکن اساسی این تغییرات دانست.
وی با اشاره به مطالعاتی که بر روی مشاهده تغییرات الگوهای بارشی 15 سال اخیر در استان انجام‌شده به جابجایی بارش‌های فصلی از زمستان و کشیده شدن آن به بهار اشاره و ادامه داد، بارش‌ها در زمستان عموماً به‌صورت جامد و برف (بخصوص در ارتفاعات) است که این بارش‌ها آرام آرام و با ذوب تدریجی جذب زمین و سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود اما با رفتن به سمت بهار موجب بارش‌های سیل‌آسای باران شده و خسارات جدی به بار می‌آورد که این‌ها ناشی از تغییر اقلیم است.
تصویر شماره (4) نشست تخصصی بررسی خطر سیلاب در مشهد با تأکید بر سیل اخیر
دکتر دستورانی که در جلسه اول نقطه نظراتی درباره وقوع سیل داشتند در جلسه دوم این نشست دو راهکار کوتاه و بلندمدت برای آمادگی برای سیل‌های بعدی معرفی کردند:
ایشان رفع تصرفات از مسیر جریان‌ها و آبراهه‌ها، لزوم کنترل تخریب کوه‌ها و کوبیدگی خاک در حوزههای بالادست و پیش‌بینی‌های دقیق و ارائه هشدارهای به‌موقع را راهکارهایی برای اجرا تا تعریف راهکارهای بلندمدت دانست. در ادامه لزوم توجه به حوزههای آبخیز بالادست و بازگشت به شرایط پایداری و سلامت و توسعه شهرها بر مبنای شرایط اکولوژیکی را دو راهکار بلندمدت معرفی کرد.
در انتهای صحبت ایشان سیلاب و خشک‌سالی را به‌مانند دو روی یک سکه دانسته و هشدار داد هرچه سیلاب‌ها بیشتر شود در پی آن خشک‌سالی‌ها بیشتر می‌شود چون آب کنترل نشده هدر رفته و به سفره‌های آب زیرزمینی تزریق نخواهد شد.
در انتهای این نشست جناب آقای کریمدادی “عضو شورای شهر مشهد”:
عدم آموزش و آگاهی به مردم درباره کارها و ملاحظاتی که در وقوع این حوادث باید داشته باشند و عوامل انسانی (مسدودی موقت کال بالادست پل انقلاب) را عاملی برافزایش تلفات و خسارات معرفی کرد.
نتیجه‌گیری
با توجه به هشدارها و تأکید اساتید و صاحب‌نظران دانشگاهی و با توجه به اثرات تغییرات اقلیم لزوم توجه به این مورد امری با توجه به این نمونه اخیر و نمونه‌های اخیر سیلاب شیراز، سیل آق‌قلا، سیل خوزستان، سیستان و … در داخل کشور و سیل وحشتناک دبی با آن آمار بارشی چندین برابری در مقایسه با سیل مشهد لازم است ستاد کل مدیریت بحران نه در سطح شهر و استان بلکه در سطح آمایش سرزمینی باید بازنگری اساسی و جدی دراین‌باره با کمک اتاق‌های فکری دانشگاهی داشته باشد.
همچنین این ستاد باید بازنگری در اصول و ماهیت وجودی و تشکیل خود داشته و از سمت ستادی برای رفع‌ورجوع بحران‌ها نقشی فراتر داشته و در جلوگیری، مقابله و آگاهی بخشی آحاد مردم اقدامات اساسی داشته باشد.
جناب آقای مجتبی سلامیان
کارشناس و خبرنگار دانشنامه تخصصی و پایگاه خبری موج شهر
لینک اخبار مرتبط:
پدافند غیرعامل در منطقه آزاد چابهار
ثبت دیدگاه